چهل تجربه، چهل روايت از واقعيت زندان زنان سياسیِِ در زمان شاه
گفتگويی با ويدا حاجبی
بتازگی کتابی بنام "دادِ بی داد" خاطرات زنان زندانی در زمان شاه در آلمان منتشر شده است. اين کتاب به کوشش ويدا حاجبی تبريزی تهيه شده و به اين مناسبت گفتگويی با ويدا حاجبی انجام داده‌ايم که می‌خوانيد:
چه انگيزه ای باعث شد که به جمع آوری خاطرات زنان زنداني سياسي در زمان شاه دست بزني؟ در اين کار چه هدفي را دنبال کرده اي؟
همان طور که در مقدمة کتاب گفته ام، از چندين سال پيش بازنگری به گذشته و سنجش آن با نگاه امروز برايم به موضوعي ضروری تبديل شد. متوجه شدم که بدون شناختن ريشه های فکری گذشته نمی توان به ايده های نوين دست يافت. ايده های نوين در صورتي که با ارزيابيِ تجربيات گذشته همراه نشود، از حد شعار و تقليد يا الگوبرداری فراتر نمی رود. با اين تلقی بود که بازنگری به دوراني که بخش مهمي از زندگی سياسي فردی و بخشي از تاريخ جامعه ی ما را تشکيل مي دهد. يعنی زندان، برايم اهميت يافت. البته با توجه به اين که زندان زنان سياسي در دوران شاه بخش کوچکي از تاريخ گذشته به حساب می آيد.
استقبال هم بندانت از اين طرح و پيشنهاد چگونه بود؟
روايت های اين کتاب را مديون همکاری و همفکری صميمانة خيلي از هم بندانم هستم. واقعيت اين است که بسياري از اين روايت ها بيان صادقانة اين همکاري ها است. گرچه برخورد به گذشته و سنجش آن کار آسانی نيست. به خصوص در جامعة ما که تجربة دموکراسي و نقد، سنتي جا افتاده نيست و جا افتادن آن نياز به يک پروسه دارد.
اين را هم اضافه کنم که صداقت، نکته بينی ها و حساسيت هاي بسياری از هم بندانم در بيان روايت های اين مجموعه برای من بسيار آموزنده و روشنگر بوده است. در واقع، خودم هم توانستم تجربة زندان را بار ديگر با برداشت و نگاه هايي متفاوت از برداشت خودم، ببينم و دوباره تجربه کنم.
تصويری که از زندان زنان سياسي در زمان شاه در این مجموعه ارائه شده تا چه اندازه کامل و جامع است؟
نزديک به چهل نفر در روايت های اين مجموعة دو جلدي شرکت داشته اند. طبعاٌ روايت چهل نفر از ميان سيصد و خرده ای زندانی نمي تواند تصويری کامل باشد. به ويژه که به رغم خواست و کوششم، نتوانستم به هيچ روايتی از زندانبانان دست يابم. شايد اين حرف در عرف رايج چندان نگنجد. ولی واقعيت اين است که در صدد برآمدم از بعضی از زندانبانان هم روايتی تهيه کنم، که ممکن نشد.
به هر رو، در اين مجموعه توانسته ام روند شکل گيری نخستين زندان زنان و مسير تحولات آن را از سال 50 تا 57 واز زاوية نگاه های متفاوت نشان بدهم. می شود گفت که تصويريست نسبتاٌ جامع از کليت زندان. مي گويم نسبتاٌ، چون برای کاملتر و جامعتر شدن جای زياد دارد.
ويژگی های اين مجموعه و تفاوت های آن با کتابهای «خاطرات زندان» که امروز به وفور در بازار پيدا ميشود چيست؟
همان طور که در متن کتاب ميتوان ديد، نگاه ها به يک موضوع يا يک اتفاق واحد متفاوت است. علاوه بر اين که روايت ها و خاطره ها در زمان و دوره ای واحد يکسان نيستند.
در واقع حساسيت ها و نگاه های آدم ها به مسائل و موضوعات متفاوت است. مثلا آن چه که برای من اهميتی ويژه داشته و در خاطرم مانده برای ديگری امری بي اهميت بوده و فراموش شده است. در این مجموعه هر کسی با ذهنيت و برداشت خاص خودش به مسائل و اتفاق ها برخورد ميکند. انسان ها ذهني يا سوبژکتيو هستند. و ويژگي اين مجموعه در همين چندگرائي نگاه ها و برداشت هاست. با در کنار هم گذاشتن همة روايت هاست که خواننده ميتواند به شناختي کلي تر و جامع تر از زندان آن دوره دست يابد.
چرا به عنوان يکی از اولين و پرسابقه ترين زنداني سياسي زن، خاطرات خودت را به رشتة تحرير در نياورده اي؟ آيا نمی توانستي از اين طريق به هدفت دست يابی؟
شاید این کار پيش از انتشار اين کتاب، بايد صورت می گرفت. اما از آنجا که هيچ يک از روايت کنندگان از روايت ديگری اطلاع نداشتند، امانت داری در نفسِ گردآوری، ايجاب می کرد که من از روايت های خودم پرهيز کنم. گرچه گفتني کم نداشتم.
در فهرست بندي کتاب چه معيارها و نکاتي را در نظر گرفته اي؟ چرا آن را در دو جلد منتشر ميکنی؟
فهرست بندی پيش از هر چيز بر اساس مسير تاريخی زندان، يعنی از سال 1350 تا سال 1357 است. روايت های هر فصل مربوط ميشوند به يکی از این دورة های مشخص. و هر دوره تقسيم ميشود به چندين موضوع: نظير دستگيري، دادگاه و غيره. در عين حال هر دوره به موضوعات خاص آن دوره نيز تقسيم شده است. به عنوان مثال در آغازِ شکل گيریِ بند سياسی، بخشي از روايت ها مربوط ميشود به زندانیان جنحه و جنائي. چرا که در اين دوره از زندان، زندانیان سیاسی در اتاقی نزدیک زندانیان،جنحه و جنائي، به سر می بردند.
به علاوه در فهرست بندی به نسبتی که تعداد زندانيان افزايش يافته، تعداد روايت ها نيز بيشتر و متنوع تر شده است. خلاصه اين که فهرست بندی به نوعی، بيان تغيير و تحولات سياسي در جامعه و به تبع آن تغيير و تحول کمی و کيفي آن در زندان نيز هست.
جلد اول که مربوط ميشود به سال های 50 تا 54 حدود 350 صفحه است. جلد دوم مربوط ميشود به سال های 54 تا 57 که صفحات بيشتری را در بر می گيرد. حجم بالای صفحات و طولانی شدن زمان تهيه و تنظيم روايت ها علل اصلی دو جلدی شدن کتاب است.
تا چه اندازه به عنوان گرد آورندة خاطرات و تجربيات روايت شده از جانب ديگران، دخل و تصرف کرده اي؟
سبک و ساخت و پرداخت روايت ها طبعاٌ به عهدة من بوده. اما آنچه مربوط به مضمون روايت ها می شود، کمترین دخالتی در آن نداشته ام، جز در شيوة پرسش ها هنگام گفتگو. علاوه بر اين که در پايان کار، همة روايت کنندگان، مطالبِ مربوط به خودشان را کتباٌ تائيد کرده اند.
کی منتظر جلد دوم باشيم؟
همان طور که گفتم حجم جلد دوم به مراتب بيشتر از جلد اول است. با اين که بيش از نيمی از آن تهيه شده، نمي توانم تاريخ معيينی را برای پايان کار تعيين کنم. اميد دارم هر چه زودتر از پس آن برآيم.